Doğalgazda “Al ya da öde” anlaşmaları krizde Türkiye’nin başına iş açtı. Sanayide tüketim krizle düşüyordu. Buna bir de aşırı zamlar yüzünden konutlarda doğalgaz tüketimindeki düşüş eklenince, Türkiye İran’dan alması gereken asgari 6.8 milyar metreküp gazın sadece 4.2 milyar metreküpünü alabildi. Ancak anlaşma gereği almadığı gazın yaklaşık 700 milyon dolar tutan bedelini ödemek zorunda kaldı.

Suriye sınırındaki mayınları temizlemenin yaklaşık 400-500 milyon dolarlık maliyeti tartışılırken, doğalgazda dışa bağımlı olan Türkiye Rusya, İran ve Azerbaycan’la yaptığı doğalgaz alım anlaşmaları kapsamında İran’a havadan 700 milyon dolar ödedi.

Enerji Bakanlığı yetkililerinin doğruladığı gelişmeye göre, mayınların temizlenmesi için para ayıramayan Türkiye, İran’la yapılan anlaşmada yer alan “take or pay” (Al ya da öde) hükmü gereğince almadığı doğalgaz için 700 milyon dolarlık bir alacaktan vazgeçerek, havadan bir ödeme yapmış oldu.

Ekonomik krizin etkisiyle sanayide daralma doğalgaz tüketimini vurdu. Buna bir de aşırı zamlar yüzünden konutlardaki tüketim azalışı da eklenince gaz arzında fazlalık oluştu. Türkiye, anlaşma gereği İran’dan 2008 yılı toplamında alması gereken asgari 6.8 milyar metreküp doğalgazın 4.2 milyar metreküpünü alabildi. Böylece alınamayan 2.6 milyar metreküp doğalgaz için İran, “Al ya da öde” hükmünü işleterek, BOTAŞ’a 850 milyon dolarlık bir fatura kesti. Anlaşma kapsamında Türkiye’nin altına imza attığı hüküm nedeniyle bu faturayı ödemesi gerekse de BOTAŞ, ekonomik krizi “mücbir sebep” göstererek itiraz etti. Ancak itiraz İran tarafından kabul görmedi.

Her anlaşmada var

Ancak Türkiye’nin yıllardır Uluslararası Tahkim Mahkemesi’nde İran’a karşı açtığı ve yıllardır süren davayı kazanması üzerine Türkiye’nin de İran’dan 700 milyon dolarlık bir alacağı ortaya çıktı. BOTAŞ ve İran Milli Doğalgaz Şirketi arasında bu yılın başından itibaren süren pazarlıklarda Türkiye ve İran, borç-alacak ilişkisini 70 milyon dolar olarak belirleyerek, karşılıklı alacakların mahsubu yoluyla faturalarını tahsil etmiş oldular. Mahsuplaşmanın geçtiğimiz ay tamamlandığı belirtildi. Enerji Bakanlığı yetkilileri bu gelişmeyi doğrularken, İran’ın Türkiye’nin tahkimi kazandığı bilgisinin Uluslararası Tahkim Mahkemesi tarafından resmen açıklanmadığına dikkat çekerek, “Tahkimi kazandığımızı duyurmamızdan rahatsızlar. Karara itiraz edeceklerini ve sürecin devam ettiğini belirtiyorlar. Ancak bu doğru değil. Biz mahsuplaşmayı yaptık” dediler.

Uluslararası gaz anlaşmalarında “Al ya da öde” hükmü temel bir kural. Bu tür anlaşmaları Avrupalı alıcılar da yapıyor. Alıcı ülke, ihracatçı ülkeye her yıl için “Şu kadar doğalgaz alacağım” diye taahhütte bulunuyor. Satıcı ülke de bu miktarı başka alıcıya bağlamadan ayırıyor. Alıcı imza attığı miktarı almazsa, bu durum satıcıyı ilgilendirmiyor ve parasını alıcıdan tahsil ediyor.

Türkiye özellikle Rusya’yla yaptığı anlaşmalar kapsamında zaman zaman “Al ya da öde” nedeniyle ödemeler yaptı. Ancak 2004’ten bu yana artan talep nedeniyle eksik kullanım hiç olmamıştı.

Bu parayla sınırdaki mayınlar temizlenirdi

Maliye Bakanlığı’ndan alınan bilgilere göre, Suriye sınır boyu, Mardin, Şırnak, Şanlıurfa, Gaziantep, Hatay ve Kilis’i çevreleyen 210 milyon metrekarelik mayınlı arazide, mayın temizleminin maliyeti olumlu-olumsuz iki senaryoya göre 420 milyon dolar ile 1.5 milyar dolar arasında hesaplanıyor. Buna göre, NATO ve TSK’nın birlikte yerleştirdiği bu mayınların gömüldüğü alanla ilgili detaylı haritalar mevcut. Ancak, erozyon, toprak kaymaları, yağışlar vb nedenlerle bu mayınların bir kısmının yerlerinin değişmiş olabileceği tahmin ediliyor. 2004-2009 yılları arasında Mayın Temizleme Sertifikası’na sahip olan 10’un üzerindeki firmadan alınan birifinglere göre, mayınların haritada gösterilen yerlere aşağı yukarı uygun yerlerde çıkması halinde temizleme bedeli, metrekare başına 2 dolar ile en fazla 7 dolar olarak hesaplanıyor.

Kasım’daki yüksek zam tüketimi bıçak gibi kesti

Doğalgaza geçen yıl 150 dolara dayanan petrol fiyatı gerekçe gösterilerek 6 kez zam yapıldı. Zamların kümülatif toplamı konutta yüzde 72.7’yi sanayide ise yüzde 74.9’u buldu. Özellikle krizin en can alıcı döneminde Kasım 2008’de doğalgaza yüzde 22 zam yapılması tüketimde etkisini gösterdi. Kasım 2007’de 3 milyar 93 milyon metreküp olan doğalgaz tüketimi 2008 Kasım’ında 2 milyar 983 milyon metreküpe düştü.

Aralık’ta ise doğalgaz tüketimi 3 milyar 413 milyon metreküp oldu. Bu miktar 2007 yılı Aralık ayında ise 3 milyar 623 milyon metreküp seviyesindeydi. Tüketimdeki gerileme 2009’da da devam etti. Uzmanlar tüketim seviyesi düştüğü için 700 milyon doların üzerinde ödeme yapılmış olmasını büyük bir hesap hatası olarak nitelendirerek “Aşırı zam yapılmamış olsa, konutlarda daha çok gaz tüketilebilirdi. Zamla tüketim artmadı, buna karşılık ekstra ödeme yapıldı. Astarı yüzünden pahalıya geldi, olan vatandaşa ve sanayiciye oldu” değerlendirmesini yaptılar.

Uzmanlar Türkiye’nin hâlâ Tuz Gölü’nün altındaki doğalgaz deposunu yapamamış olmasının da bu ekstra ödemede etkisi olduğuna dikkat çektiler.